กามาวจราทิโอกาสา ตตฺถ อุปฺปชฺชมานสตฺตานํ, ตตฺถ ปริยาปนฺนธมฺมานํ วา อธิฏฺฐานภาเวน ‘‘ธาตู’’ติ วุจฺจนฺติ, ตถา เยสุ กามาวจราทิสตฺตนิกาเยสุ กามาวจราทิสตฺตา อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ สตฺตานํ อุปฺปตฺติ เอตฺถาติ สตฺตุปฺปตฺตีติ วุจฺจมานา เต สตฺตนิกายา จ, น ปเนตฺถ อปริยาปนฺโนกาโส อปริยาปนฺนสตฺตนิกาโย จ อตฺถิ, โย ‘‘ธาตู’’ติ วุจฺเจยฺยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โอกาสวเสน วา สตฺตุปฺปตฺติวเสน วา อปริยาปนฺนธาตุ นาม นตฺถี’’ติ อาหฯ สตฺตุปฺปตฺติวเสนาติ อิมินา วา โอกาสสตฺตโลกทฺวยํ สห คเหตฺวา ตาทิสาย อปริยาปนฺนธาตุยา อภาวํ ทสฺเสติ, สตฺตภาเวน วา อุปฺปตฺติ สตฺตุปฺปตฺติ, สตฺตาวาสวเสน ตํตํภววเสน อุปฺปชฺชมานา อุปาทินฺนกกฺขนฺธา ตํตํปริยาปนฺนานํ สทิสาธิฏฺฐานภาเวน ธาตูติ วุจฺจนฺตีติ เอวํ อปริยาปนฺนธาตุ นตฺถีติ อตฺโถฯ

3. ปริยาปนฺนาปริยาปนฺนวารวณฺณนา

[999] ภววเสน โอกาสวเสน จ ปริจฺฉินฺนาติ ตตฺถ อญฺญตฺถ จ อุปฺปชฺชมานา อุปาทินฺนกกฺขนฺธา ตํตํปริยาปนฺนา สพฺเพ ทฏฺฐพฺพาฯ

6. อุปฺปาทกกมฺมอายุปฺปมาณวาโร

(1.) อุปฺปาทกกมฺมวณฺณนา

[1021] ขนฺธาทีนํ ธาตุสมฺภวาทิวเสน ปเภทํ วตฺวา เย สตฺตา ธาตุปฺปเภทวนฺโต, ยญฺจ เตสํ อุปฺปาทกกมฺมํ, โย จ ตสฺส วิปาโก, เตสํ วเสน ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย เทวา’’ติอาทิโก ฉฏฺฐวาโร อารทฺโธฯ ขนฺธาทโย เอว หิ ธาตุตฺตยภูตเทววเสน ทานาทิกมฺมวเสน ตํตํอายุปฺปมาณปริจฺฉินฺนอุปาทินฺนกกฺขนฺธวเสน จ ภินฺนาติฯ จตุโทณํ อมฺพณํ, ฉโทณนฺติ เอเกฯ

อุปฺปาทกกมฺมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(2.) อายุปฺปมาณวณฺณนา

[1024] ตโยปิ ชนาติ ตโย ชนสมูหาติ อธิปฺปาโยฯ

[1025] อาภาติ โสภนา ปภาฯ

[1026] กญฺจนปิณฺโฑ วิย สสฺสิริกา กญฺจนปิณฺฑสสฺสิริกาฯ

ตตฺถ ปน โสภนปภาย กิณฺณา สุภากิณฺณาติ วตฺตพฺเพ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ อนฺติมณ-การสฺส ห-การญฺจ กตฺวา ‘‘สุภกิณฺหา’’ติ วุตฺตา, อถ ปน สุเภน กิณฺณา สุภกิณฺณาฯ ปุริมปเทสุปิ ปริตฺตํ สุภํ เอเตสนฺติ ปริตฺตสุภา, อปฺปมาณํ สุภํ เอเตสนฺติ อปฺปมาณสุภาติ สุภ-สทฺเทน สมาโส โยเชตพฺโพ โหติฯ

[1027] อารมฺมณมนสิการา ปุพฺพภาเคน กถิตาติ ฌานกฺขเณ ตโต ปจฺฉา วา ปริตฺตาทิกสิณารมฺมณภาวนาย อาวชฺชเนน จ ฌานสฺส อารมฺมณมนสิการนานตฺตตา น โหติ, ปุพฺพภาคภาวนาย ปน ปุพฺพภาคาวชฺชเนน จ โหตีติ อตฺโถฯ ปุพฺพภาคภาวนาย วเสน หิ ฌานํ ปริตฺตปถวีกสิณาทีสุ ตํตทารมฺมณํ โหติ, ปุพฺพภาเคน ตํตํกสิณาวชฺชเนน ตํตํมนสิการนฺติฯ ฉนฺทาทโย ปน อปฺปนากฺขเณปิ วิชฺชนฺติฯ ตตฺถ ปณิธีติ น ตณฺหาปตฺถนา, อถ โข ฉนฺทปตฺถนาว ทฏฺฐพฺพาฯ อธิโมกฺโข นิจฺฉโยฯ อภินีหาโร จิตฺตปฺปวตฺติเยวฯ ยทิ ปน ภวฉนฺทภวปตฺถนาทโย ตํตํภววิเสสนิยามกา อธิปฺเปตาฯ ‘‘อปฺปนายปิ วฏฺฏนฺตี’’ติ เอตสฺส อปฺปนาย ปวตฺตาย ตโต ปจฺฉาปิ วฏฺฏนฺตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ สญฺญาวิราคาทีหิ ปน วิเสสิยมานํ อารมฺมณํ ตถา ตถา ตตฺถ ปวตฺโต มนสิกาโร จ ภววิเสสนิยามโก ปุพฺพภาโคว วฏฺฏตีติ ‘‘อารมฺมณมนสิการา ปุพฺพภาเคน กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ

วิปุลา ผลาติ วิปุลสนฺตสุขายุวณฺณาทิผลาฯ สุฏฺฐุ ปสฺสนฺติ ปญฺญาจกฺขุนา มํสทิพฺพจกฺขูหิ จฯ

[1028] ‘‘ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. 3.250) วจนโต ‘‘กมฺมเมว ปมาณ’’นฺติ อาห, อพฺพุทาทิอายุปฺปมาณปริจฺเฉโท ปน กมฺมวเสเนว กโตติ อธิปฺปาโยฯ

นิลียโนกาสสฺส อภาวาติ สมานชาติเกน อจฺฉราคเณน สพฺพทา ปริวาริยมานสฺส กามคุณากิณฺณสฺส ตพฺพิรหิตฏฺฐานสฺส อภาวาติ อตฺโถฯ

กิํ นิยเมตีติ กิํ ฌานํ อุปปตฺติํ นิยเมตีติ อตฺโถฯ นว พฺรหฺมโลเกติ พฺรหฺมปาริสชฺชาทโย นวปิ โสเธตฺวาฯ

มตฺถเกติ เวหปฺผเลสูติ อตฺโถฯ เสฏฺฐภวา นามาติ ตโต ปรํ อคมนโต อุตฺตมภวาติ อธิปฺปาโยฯ เตเนว ภวสีสานีติ คหิตาฯ อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสูติ เวหปฺผลาทิฏฺฐานานิ เอว สนฺธาย วุตฺตํฯ เวหปฺผลโต ปน ปุริเมสุ นวสุ นิพฺพตฺตอนาคามี อรูปธาตุํ อุปปชฺชตีติ กตฺวา ‘‘รูปธาตุยา จุตสฺส อรูปธาตุํ อุปปชฺชนฺตสฺส กสฺสจิ สตฺต อนุสยา อนุเสนฺติ, กสฺสจิ ปญฺจ, กสฺสจิ ตโย อนุเสนฺตี’’ติ (ยม. 2.อนุสยยมก.311) อิทํ วุตฺตํ, น เวหปฺผลาทีสุ อุปปนฺนํ สนฺธายาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย สิยาฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริยสาวกานํ ตตฺรูปปตฺติเยว โหติ, น เหฏฺฐูปปตฺตี’’ติ, เอเตน เหฏฺฐูปปตฺติ เอว นิวาริตา, น เตสฺเวว อุปรูปริ เวหปฺผเล จ อุปปตฺติ อรูปธาตูปปตฺติ จฯ ‘‘ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต อนาคามี นว พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา มตฺถเก ฐิโต ปรินิพฺพาตี’’ติ อิทมฺปิ อนุปุพฺเพน อาโรหนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ น เตน ตสฺส มตฺถกํ อปฺปตฺตสฺส อรูปธาตุํ อุปปตฺติ นิวาริตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ

โย วา อญฺญตฺถ ตตฺถ วา มคฺคํ ภาเวตฺวา จวิตฺวา ตตฺถ อุปปนฺโน อวิกฺขมฺภิตรูปราโค อริยสาวโก, ตํ สนฺธาย อยํ อฏฺฐกถา วุตฺตาฯ เตเนว ‘‘นวสุ พฺรหฺมโลเกสุ นิพฺพตฺตอริยสาวกาน’’นฺติ, ‘‘ปฐมชฺฌานภูมิยํ นิพฺพตฺโต อนาคามี’’ติ, ‘‘อิเมสุ ตีสุ ฐาเนสุ นิพฺพตฺตอนาคามิโน’’ติ จ สพฺพตฺถ นิพฺพตฺตคฺคหณํ กตํฯ ตสฺส ปน เยน ตตฺถ อุปปนฺโน, ตสฺมิํ รูปราเค วิกฺขมฺภิเต ปุน ภวาภิลาโส น ภวิสฺสตีติ อรูปราคุปจฺเฉโท จ ภวิสฺสติเยวฯ โย ปน ปุถุชฺชโน ตตฺถ นิพฺพตฺโต อริยมคฺคํ ภาเวตฺวา อรูเปหิ วิกฺขมฺภิตรูปราโค อุปฺปนฺเน มคฺเค นิพฺพตฺตภวาทีนวทสฺสนวเสน อนิวตฺติตภวาภิลาโส, ตสฺส วเสน ยมกปาฬิ ปวตฺตาติ วา อยมตฺโถ อธิปฺเปโต สิยาฯ

อายุปฺปมาณวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อภิญฺเญยฺยาทิวารวณฺณนา